Forum Srbija

Gornjak

Do manastira Gornjak, samo ime govori, nije lako doći. Ipak, da vredi truda, shvatite kada na strmim liticama planine Ježevica, između Petrovca i Žagubice, usred jarko živopisnog bokora cveća, ugledate crkvu, prislonjenu uz homoljsku stenu, a nad njom malu pećinu isposnicu, do koje se stiže dugim stepeništem.

Feliks Kanic je zapisao: „Zastali smo kao opčinjeni raskošnom idilom ovog predela gde su boravili srpski pustinjaci”, a Đura Jakšić: „Od Velikog Sela do samog Ždrela (kako se nekad zvao ovaj manastir) kao da je vila neki ćilim razastrla.”

Mati Veronika, starešina manastira, kažu, zaslužna za njegovo očuvanje, nije dozvolila da manastir slikamo iznutra „zbog raznih zloupotreba”, ali nam je ispričala predanje, po kom je manastir 1378. godine podigao knez Lazar kao svoju zadužbinu, iznad leve obale Mlave, u vreme kad je ovladao ovim krajevima.

Po predanju, loveći po okolnim planinama, knez je u šumi preko reke ugledao isposnika svetog Grigorija. Dovikivali su se nad hučnom Mlavom. Grigorije je tada uzviknuo, u crkvenim knjigama zabeležen stih: „Ćuti, Mlavo, ti se sledi da sa carem reč besedim.” U kraju bogatom predanjima, veruje se da zbog toga, od tog trenutka, ovuda Mlava tiho teče. Lazar je onda ispunio Grigorijevu želju i podigao mu bogomolju Vavedenje presvete Bogorodice, u kojoj se nalaze mošti sinaita svetog Grigorija, nazvanog i Grigorije Gornjački. Manastir je, kao i cela Gornjačka klisura, dobio ime po vetru „gornjaku”, koji duva dolinom Mlave. Manastir deli i istoriju gornjačke doline.

„Rušili su ga, palili, pljačkali dragocenosti i dovodili monahe, a on je ponovo nicao pored Mlave, prilepljen uz kamene strmine. Kada sam došla, 1962. godine, bila je to jedna osiromašena crkva. Obnova je počela deset godina kasnije, pod nadzorom igumanije Melanije. Danonoćno, ja i ostale sestre golim rukama smo ’obijale’ zazidane freske. Nije nam bilo teško”, seća se igumanija Veronika.

Igumanija Veronika sama uzgaja živopisno cveće

Zaista, za vreme srednjovekovne srpske države, manastir je, zahvaljujući ktitorskom ugledu kneza Lazara, uživao ogroman ugled u srpskom narodu. Nažalost, prvobitni živopis uništen je u požarima i razaranjima, a Turci su skinuli i olovni pokrivač sa krova, izlažući crkvu uticaju nevremena. Sadašnji živopisi potiču iz 18. i 19. veka, a među njima je freskoportret ktitora kneza Lazara. Knez Miloš je učinio mnogo za obnovu uništenog manastira u tek oslobođenoj Srbiji u 19. veku – manastir je bio određen za lečenje umobolnih bolesnika i izdržavanje presuda, kao što je jedna iz 1821, kojom je Milosav Radosavljević, zbog ubistva, bio prikovan uza zid manastirske sobe. Borbu da se manastir oporavi, usporavale su poplave.

U Prvom svetskom ratu, po zapisima, bugarski neprijatelji odneli su zlatni putir koji je knez Lazar poklonio manastiru, barjak cara Dušana i druge dragocenosti, čak i manastirska zvona. Grigorijeve mošti, koje se nalaze u manastirskoj crkvi, nosili su monasi, bežeći od Turaka, pa su tako boravile i u Oreškovici, Hopovu, Vojlovici, u Drugom svetskom ratu u Sabornoj crkvi u Požarevcu.

„Ovo je prava srpska Sinajska gora, jer su se Grigorije i drugi monasi sa Sinaja obreli upravo ovde, bežeći sa hrišćanskog Istoka preko atoske Svete Gore i Parorije u Bugarskoj.

Vratolomija je, uverih se, popeti se do pećinske kapelice Svetog Grigorija, u kojoj je, po predanju, podigao isposnicu svetom Nikoli, Zidovi su bili oslikani freskama, ali se sada razaznaju samo ostaci. U popisu iz 1467, kapela se pominje kao manastir Svetog Nikole u Ždrelu, a, u vreme turske vlasti, prvi subaša Ali beg Mihaloglu pretvorio ju je u stan, manastir u sedište turske vlasti, iako su monasi ostali u njemu. No, kako su oni sami bili učesnici zbegova, mnoge gornjačke knjige danas su u fruškogorskim manastirima.

Nemci su u Drugom svetskom ratu internirali u logor starešinu Gornjaka Mandarija, zapalili manastir, uselivši se u konake. Po oslobođenju ga je preuzela JNA, vrativši ga crkvi 1953. godine. Tada se u Gornjak uselilo sestrinstvo, koje nije želelo više da ostane u Makedonskoj crkvi.

U apsidama manastira još se razaznaju prilike svetih ratnika, a mi smo se zaustavili pred neobičnim otiskom stopala. To je otisak noge Bogorodice iz manastira Sarovskog, iz Petrograda, priča igumanija, dodajući da je Ruska crkva u 19. veku posebnu pažnju ukazala Gornjaku.

Po rečima mati Veronike, ljude iz okoline koji su potkradali manastir Gornjak – pratila je velika tragedija.

Kada je stidljivo pokazala raskošno cveće koje sama uzgaja, nudeći skromno hladnu vodu i homoljski med, koji sestre prave (košta 500 dinara), igumanija, poznata po strogosti, ispratila nas je, zaparavši glasom nebo nad Gornjakom:

„Samo napred, deco, nema nazad. Ni Lazar nije, pod teškim udarcima, uzmakao sa Kosova!”
Mirjana Nikić
Politika

Manastir Gradac, zadužbina kraljice Jelene (Anžujske), oko 1270.

Knjiga „Zadužbinarstvo kod Srba”, koju su objavili Vukova zadužbina i novosadski „Prometej”, kaže autor Slavko Vejinović, rezultat je višegodišnjeg istraživačkog rada. Ona predstavlja njegovu želju da se, kroz sintezu, ukaže na najznačajnije srpske zadužbine, koje na posebno upečatljiv način predstavljaju i objašnjavaju zadužbinarstvo kao bitnu, a, možda, i najznačajniju karakteristiku srpskog nacionalnog bića. Nije mu bila namera da u knjizi prikažem sve srpske zadužbine, osnovane u daljoj i bližoj prošlosti, jer to naprosto nije ni moguće u ovakvom tipu dela.

U ovoj izuzetno dragocenoj knjizi, luksuzno opremljenoj, autor je obuhvatio najstarije zadužbine: Hilandar, Studenicu, Đurđeve stupove, Žiču, Pećku patrijaršiju, Mileševu, Moraču, Sopoćane, Gradac, Visoke Dečane, Ravanicu, Ljubostinju, Manasiju, Kalenić, Ostrog, pa preko fruškogorskih manastira (srpskog Atosa), do novijih, kao što su Vukova zadužbina, zadužbine Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Branka Ćopića, Desanke Maksimović, Dositeja Obradovića, pa sve do Karić fondacije, fondova Borislava Pekića, Madlene Cepter...

Zadužbinarstvo, ta lepa i čista srpska reč, dodaje Vejinović, jasno govori o jednoj velikoj i duboko smislenoj potrebi čoveka da učini dobro delo, da daruje za svoju dušu, da se „oduži Bogu i narodu”. Praveći zadužbine „na polzu naroda svog”, plemeniti ljudi zaveštavali su i ostavljali trajna dobra svom narodu. Sklonost ka zadužbinarstvu, u našem celokupnom društvenom razvoju, imala je trajnu vrednost. Uz slavlje porodičnog svetitelja, zadužbinarstvo u srpskom narodu ima najduži kontinuitet. Zadužbinarstvo kod nas seže duboko u istoriju – do stvaranja srpske srednjovekovne države i vremena slavne dinastije Nemanjića, koji su podarili srpskom narodu nekoliko manastira, izuzetnih zadužbina: Studenicu, Žiču, Pećku patrijaršiju, Mileševu, Sopoćane, Gračanicu, Visoke Dečane... Zadužbinarstvo je imalo veliki značaj za očuvanje kulturnog i duhovnog identiteta srpskog naroda. Zahvaljujući i svojim zadužbinama, Srbi su kroz vekove i vreme – a koje im često nije bilo naklonjeno – sačuvali svoje korene i istorijsko pamćenje.

Zadužbine, naglašava Vejinović, bile su i ostale verni dokaz srpskog umetničkog i graditeljskog stvaralaštva, trajan arhitektonski i slikarski zapis o našim vladarima, duhovnom stanju i sveukupnom društvenom napretku našeg naroda toga doba. U vreme borbe za nacionalno oslobođenje od turskog ropstva, zadužbinarstvo je, suštinski, doprinelo građenju i učvršćivanju ideje o srpskoj državotvornosti i njenom kontinuitetu. Poseban značaj imala je Fruška gora, ili, kako se to često kaže – srpski Atos, na čijem je prostoru, od HV do HVIII veka, iznikla jedinstvena skupina od 16 skladno raspoređenih manastira. Posle Velike seobe Srba, 1690. godine, upravo u ovim manastirima, odjednom su se našle mošti svih nosilaca srpskog srednjovekovnog državnog legitimiteta: cara Uroša Petog Nemanjića u manastiru Jazak, kneza Lazara u Vrdniku, svetih Brankovića u manastiru Krušedol, a u manastiru Fenek neko vreme su se čuvale mošti Svetog kralja Stefana Prvovenčanog. Najvažniji kult koji je nikao u Sremu, upravo se odnosi na svetitelje iz loze Brankovića, a potekao je iz Krušedola, njihovog porodičnog mauzoleja. Naposletku, kultovi u Fruškoj gori ne mogu se ni zamisliti bez snažnog kulta Svetog kneza Lazara, čije su mošti u Velikoj seobi nošene sve do Sentandreje, da bi ih na kraju monasi pohranili u Sremskoj Ravanici (Vrdniku).

Zadužbinarstvo kod Srba, ističe Vejinović, počelo je, naročito, da jača stvaranjem građanskog društva u burnim godinama HVIII veka, čija se aktivnost sve više usmerava ka prosvetiteljstvu i razvoju školstva. Značajan podstrek ostvarivanju tih ideja daje osnivanje Bogoslovije 1749. godine i Gimnazije u Sremskim Karlovcima 1791. godine. Početkom HIH veka, sa slabljenjem moći Otomanske imperije, nastaje period duge borbe za formiranje samostalne srpske države. U gradovima u Srbiji snažnije se oblikuje građanski sloj, koji se sve više bogati, prevashodno baveći se trgovinom i čini okosnicu ekonomske snage. Iz tih redova poticali su radni i pronicljivi pojedinci, ponikli iz naroda, koje je krasila upornost, štedljivost, entuzijazam, velika stvaralačka energija i odanost svom otečestvu.

U toku HH veka, posebno između dva svetska rata, sa puno razloga se može reći da zadužbinarstvo doživljava svoje – zlatno doba. Pored bogatih industrijalaca i veletrgovaca, među zadužbinarima je bilo i uvaženih ministara, uglednih profesora i oficira, crkvenih velikodostojnika i političara. A koliko je u to doba pridavan značaj zadužbinama i njihovoj ulozi na unapređivanju prosvetnih i kulturnih aktivnosti u Srbiji, najbolje može da potvrdi podatak da je pri Ministarstvu prosvete, već 1914. godine, osnovano posebno Zadužbinsko odeljenje. Između dva svetska rata gotovo da nije prošla nijedna godina, a da pri Srpskoj kraljevskoj akademiji, ili Beogradskom univerzitetu, nije osnovana zadužbina ili legat. Na primer, od 65 zadužbina, koliko ih je bilo osnovano pri Srpskoj kraljevskoj akademiji, krajem tridesetih godina prošlog veka, 46 ih je osnovano upravo u međuratnom periodu.

Slavko Vejinović, autor knjige „Zadužbinarstvo kod Srba”, nada se da će, novim zakonskim rešenjima, biti olakšano osnivanje zadužbina i fondacija. Svaku takvu inicijativu treba podržati.
Zoran Radisavljević

Politika

U Srbiji se zadužbinarstvo vezuje za lozu Nemanjića. Najstarija sačuvana zadužbina je manastir Studenica, koji je 1190. godine osnovao veliki raški župan Stefan Nemanja, a najveći zadužbinar je kralj Milutin, koji je za 40 godina vladavine ostavio narodu isto toliko zadužbina. Nemanjići nisu zidali samo crkve, već i zgrade, mostove, bolnice. Stefan Nemanja i njegov sin Rastko, kasnije prvi srpski arhiepiskop Sveti Sava, manastire su zidali i van granica tadašnje Srbije, najviše u Grčkoj, na Svetoj gori i u Solunu, kao i u Rumuniji.

U Jerusalimu, Sveti Sava je uz manastir svetog Krsta sagradio konake, a bio je i ktitor Lavre sv. Save Osvećenog. Kralj Milutin je sagradio manastir svetih Arhangela Mihaila i Gavrila i uz njega bolnicu. Srpskih zadužbina je bilo na Sinaju i u Carigradu.

U srednjovekovnoj Srbiji zadužbinari su najčešće bili vladari, imućna vlastela i visoki crkveni dostojanstvenici. Manastir Žiča je zadužbina Stefana Prvovenčanog, Mileševa kralja Vladislava, Sopoćani kralja Uroša I, a Gradac, zadužbina njegove žene kraljice Jelene Anžujske. Pećka patrijaršija je zadužbina srpskih arhiepiskopa iz 13. i 14. veka. Ktitor Gračanice bio je kralj Milutin, Dečana Stefan Dečanski.

Tradicija zadužbinarstva nije prekinuta ni u vreme pet stotina godina turske vladavine. Do prave obnove zadužbinarstva, međutim, dolazi buđenjem nacionalne svesti, kada je počela borba za oslobođenje od Turaka, u prvoj polovini 19. veka. Najveći procvat bio je između 1840. i 1940. godine, a zadužbinari su bili ljudi iz svih društvenih slojeva - uspešni veletrgovci i industrijalci, ministri, profesori, oficiri, vladike, političari…

Na listi zadužbinara među značajnijima je Sava Popović Tekelija, koji je živeo od 1761. do 1842. godine, plemić, trgovac, pravnik, filantrop, ktitor i dobrotvor, prvi Srbin doktor prava, predsednik Matice srpske, koji je uočio da je budućnost Srbije u uzdizanju tada nepostojeće intelektualne elite. Kada je početkom 19. veka u Pešti osnovana Matica srpska, on je priložio 100 forinti u srebru i 100 forinti u bečkoj valuti, a osnovao je Zavod za školovanje srpskih studenata - Fondaciju „Tekelijanum“ kojoj je poklonio bogatu biblioteku, a Matici srpskoj poverio starateljstvo.

U Beogradu, nekolicina trgovca je podarila gradu prave arhitektonske i graditeljske bisere, koji krase staro gradsko jezgro. Na Simu Andrejevića Igumanova podseća Velika Igumanova palata na Terazijama, preko puta koje je otmena, neobarokna palata braće Krsmanović, u kojoj je 1918. godine proglašeno ujedinjenje srpskih zemalja u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Ilija Milosavljević Kolarac, testamentom je zaveštao Fond za univerzitet Ilije M. Kolarca i prelepu palatu na Studentskom trgu. Najpoznatiji dobrotvor Beogradskog univerziteta je trgovac solju kapetan Miša Anastasijević, a njegova palata je na Studentskom trgu u kojoj je Rektorat Beogradskog univerziteta.

Trgovac Luka Ćelović - Trebinjac, Mihajlo Pupin, naučnik svetskog glasa, predsednik Beogradske berze Nikola Spasić, kraljevi Milan Obrenović i Aleksandar Karađorđević, ali i inostrani donatori, kao što je bio Endru Karnegi, američki industrijalac škotskog porekla, iz čijeg je fonda podignuta zgrada univerzitetske biblioteke „Svetozar Marković“, samo su neka imena velikog broja zadužbinara u srpskoj prestonici. U Novom Sadu su Jovan i Marija Trandafili celokupnu imovinu ostavili Matici srpskoj i crkvenoj opštini, od čega je 1913. godine podignuta današnja zgrada Matice Srpske. Vladika Platon Atanacković je ostavio fondu Srpske gimnazije zgradu u kojoj je Srpska akademija nauka i umetnosti u Novom Sadu.

Ovom prilikom još da podsetimo da i u Sremskim Karlovcima, koji su dugo vremena bili sedište Srpske pravoslavne crkve i srpske duhovnosti uopšte, ima dosta zadužbina, a najvrednije zadužbine su ostavili mitropolit Stefan Stratimirović i patrijarh German Anđelić.

moja srbija

Zadužbine (od srpskog izraza „zadušje“) i zadužbinarstvo su se javili u vreme nastajanja srpske državnosti. Zadužbinari su gradili manastire zarad molitve, ohrabrenja i duhovnog uzdizanja pokolenja. Zadužbinarstvo je zgaslo padom srednjovekovne srpske države, ali iskra dobročinstva je tinjala u vekovima neslobode. U novom veku, udovoljavajući Božjoj zapovesti “da onaj koji ima podari i onom koji je potrebit“, srpski podvižnici su činili dobro sebi i svom narodu.

Setimo se Save Tekelije, koji je, bolujući zbog voždovog sloma, a radujući se uspehu Miloša, uočio da je spas buduće Srbije u uzdizanju tada nepostojeće intelektualne elite. Čim je u Pešti osnovana Matica srpska (1824), Tekelija je priložio svetioniku srpske kulture „100 forinti u srebru i 100 forinti u bečkoj valuti“. Potom je osnovao Zavod za školovanje srpskih studenata - Fondaciju „Tekelijanum“, poklonio mu prebogatu biblioteku, a Matici srpskoj poverio starateljstvo. NJoj, odnosno srpskom narodu će pred kraj života podariti sve - imanja, kuće, 150.000 forinti i svoje časno ime!

Tri beogradska trgovca podarili su gradu tri bisera starog jezgra prestonice. Simu Andrejevića Igumanova trgovački poslovi su vodili svetskim šarom, a uspešna putešestvija je okončao u Beogradu. U rodnom Prizrenu je podigao Bogoslovsko-učiteljsku školu, a u Beogradu zadužbinu, koja je školu izdržavala.

Drugu, ne manje lepu i korisnu zgradu je zaveštao Nikola D. Kiki. Od njegovog legata Beogradska trgovačka omladina je podigla bolnicu „Nikole i Evgenije Kiki za siromašne i postradale trgovce“. To je današnja bolnica u Zvečanskoj ulici. I treći trgovac iz ove priče Aleksa Krsmanović sa bratom Dimitrijem poslovao je u Beogradu preko 60 godina. Svom narodu je poklonio otmenu, neobaroknu palatu na Terazijama, koja je bila privremeni dvor srpskog suverena i u kojoj je prvog decembra 1918. godine proglašeno ujedinjenje srpskih zemalja u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Pored Kuće Krsmanovića, gradu je poklonio i hotel „Srpska kruna“, u kojoj je danas gradska biblioteka.

Ilija Milosavljević Kolarac i Toma Vučić Perišić su ustanovili Fond za pominjanje onih koji su izginuli za otadžbinu, jedan od najstarijih u Srbiji. Kolarac je pomogao stvaranje Pravne akademije u okviru Matice srpske, a testamentom 1878. godine je zadivio savremenike. Predvideo je fond za Univerzitet Ilije M. Kolarca, osnovan sopstvenim trudom na korist svoga naroda (što i piše na prelepoj palati na Studentskom trgu). Osnovao je i Književni fond „Ilije M. Kolarca“, za nagrađivanja ćirilicom pisanih dela Srba iz svih „predela srpskih“, i izdavanje knjiga, među kojima su dela Ive Andrića, Aleksandra Belića, Ivana Đaje...

U pretprošlom veku kapetan Miša Anastasijević je pomagao Društvo za čitalište, Narodno pozorište, crkve, škole i sirotinju. Dvanaestog februara 1863. godine, u zaveštajnom pismu, prekrasnu palatu na Velikoj pijaci je „poklonio otečestvu za prosvetne potrebe“, gde su se uselile Velika škola, Gimnazija, Narodna biblioteka, Muzej i Ministarstvo prosvete.

Velimir (Viljem) Mihaila Teodorović, vanbračni sin kneza Mihaila i Marije Berghaus, nije primljen pod zastavu u srpsko-turskom ratu 1876. godine, ali je novčano podmirivao potrebe srpske vojske. Kao sin dostojan oca, imovinu je ostavio srpskoj državi i uspostavio zadužbinu „Velimirijanum“ za pomoć nauci, umetnosti i privredi.

Najveći dobrotvor Beogradskog univerziteta Luka Ćelović Trebinjac 1929. godine, preko svoje zadužbine, darovao je svu imovinu vrednu 50 miliona dinara srpskom visokoškolstvu. Drugim fondom obezbedio je rad akademskog pevačkog društva „Obilić“, o kojem je brinuo od osnivanja 1884. godine.

Milan Kujundžić Aberdar je ostavio imovinu Srpskoj kraljevskoj akademiji sa obavezom da obrazuje fond piščevog imena, namenjen nagrađivanju radova te naučne ustanove. Imućni gvožđarski trgovac Radovan Lazić iz Valjeva nije želeo da se „ovekoveči“ podizanjem kakve upadljive palate već je osnovao „Književni fond“.

Naučnik svetskog glasa Mihajlo Pupin 1914. godine je osnovao Fond „Pijade Aleksić Pupin“, iz kojeg su na Svetosavskim akademijama nagrađivani učenički dometi u književnosti, istoriji, ali i „guslarstvu s pesmama koje je prikupio Vuk Stefanović Karadžić“. Pupin je utvrdio i fond za pomaganje crkveno-školske opštine rodnog Idvora, društva „Privrednik“ i đaka poljoprivredne struke iz Vojvodine. Obezbedio je i zadužbinu za otkup srpskih umetničkih dela i izdavanje publikacija „srpskih starina“ pri Narodno-istorijsko-umetničkom muzeju u Beogradu.

Jedan od najvećih srpskih dobrotvora, Beograđanin Nikola Spasić u Prvom balkanskom ratu je organizovao pomoćnu bolnicu sa svim potrebnim inventarom, ali je odbio kraljevo odlikovanje za humano delo, objasnivši da je samo ispunjavao dužnost. Spasić je osnovao Društvo dečjih skloništa za decu bez roditeljskog nadzora i hrane, a početkom Prvog svetskog rata imanje i kuću u Knez Mihailovoj broj 37 dodelio je kao zadužbinu Srpskom narodnom invalidskom fondu „Sveti Đorđe“. Testamentom iz 1912. godine je odredio da se za budući Hram Svetog Save kupi najveće crkveno zvono. Hartije od vrednosti, gotovinu i nepokretnosti u Beogradu je namenio za „opšte privredne ciljeve“, a njegova zadužbina je podigla Dom za iznemogle i sirote u Knjaževcu.

Pred smrt 31. januara 1870. godine mladi srpski oficir Nikola Čupić je zapisao: „Sve moje imanje neka se upotrebi na izdavanje moralnih i naučnih knjiga“! Izdate su 33 knjige i 50 godišnjaka. Autori su bili Milan Đ. Miličević, Stojan Novaković, Čedomilj Mijatović, Đorđe Maletić, Veselin Čajkanović, vojvoda Marko Miljanov i drugi.

Fondove nekadašnjih zadužbinara su obesmislile istorijske promene nakon Drugog svetskog rata. Kada su krajem prošlog veka oslabile ideološke prepreke, zabeleženi su retki zadužbinarski poduhvati, poput „Pavlovića ćuprije“ na Drini, koju je podigao povratnik iz SAD Slobodan Pavlović, ili opšte korisni poduhvati dobrotvorne organizacije braće Karić.

Lista podvižnika, dobrotvora i zadužbinara traje dva veka. Najplodniji period je bio od 1840. do 1940. godine. Ako su prve decenije devetnaestog veka bile godine uspravljala države nakon viševekovnog ropstva, onda je druga polovina dvadesetog veka period u kojem niko nije ni imao šta da ostavi otečestvu jer nije ni bilo dozvoljeno. Očito, zadužbinarstvo je cvetalo kada su Srbi gradili državu, kada su znali šta i zašto rade i šta žele. Da li je naše vreme poput onog iz prethodne rečenice? O tome ovih dana govore zvaničnici oličeni u Ministarstvu za dijasporu (?), a i neke organizacije našeg življa u svetu. Međutim, znajući da su srpsko zadužbinarstvo uzdigli prvenstveno ljudi iz matice, jasno je da će presudna da bude afirmacija podvižništva među domaćim ljudima i uvođenje u njihov misaoni korpus one Božje: „... da onaj koji ima podari i onom koji je potrebit...“. A potrebit, i te kako je potrebit ovaj naš narod!